Ὁ «Ἐθνάρχης» Ἐλευθέριος Βενιζέλος καί ἡ γαλλική κατοχή τοῦ 1916-17

Γαλλική Κατοχή Πειραιά 1916-17 (Επιχείρηση Ελληνικός Εσπερινός) 

Πρόσφυγες από την Μακεδονία στην Ακτή Κονδύλη στον Πειραιά. Η Μακεδονία έχει καταληφθεί από τους Γερμανο-Βουλγάρους, η Ελλάδα κομμένη στην μέση και ο μόνος τρόπος για τους πρόσφυγες είναι δια θαλάσσης που φθάνουν κατά κύματα στο λιμάνι του Πειραιά

Του Στέφανου Μίλεση

Θα μιλήσουμε για τη συμμαχική παρουσία - ας την ονομάσουμε έτσι διακριτικά, κανονικά τη λένε κατοχή - στον Πειραιά την περίοδο του μεγάλου εθνικού διχασμού του 1916-17. Δεν θα μπούμε σε βαρετές λεπτομέρειες που ίσως προξενήσουν και λύπη λόγω των πολιτικών παρασκηνίων που επηρεάζουν τη ζωή των απλών πολιτών   αλλά θα αναπαραστήσουμε τα δρώμενα μέσα από κάποια επίσημα έγγραφα και δημοσιεύματα για μια από μακράν ανάλαφρη ματιά. 

Ιστορικό πλαίσιο:
   

Έχουν περάσει 97 χρόνια από τότε που τα νερά έξω από το λιμάνι γέμισαν με πλοία κι η πόλη του Πειραιά κατακλύστηκε με την παρουσία των αξιωματικών και ναυτών (Γάλλων κυρίως) των Δυνάμεων της Συνεννοήσεως (Αντάντ). Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος και η κυβέρνηση τηρούσαν μια ουδετερότητα στον πόλεμο που είχαν κηρύξει τα ευρωπαϊκά κράτη Μ. Βρετανία, Γαλλία, Ρωσία και αργότερα Ιταλία και Ρουμανία εναντίον των κεντρικών αυτοκρατοριών (Γερμανίας - Αυστροουγγαρία) με την συμπαράταξη της Τουρκίας και Βουλγαρίας.

Το καλοκαίρι του 1916 η Ανατολική Μακεδονία βρέθηκε στα χέρια των Γερμανοβουλγάρων και η βασιλική εξουσία αδρανούσε. Στο στράτευμα άρχισαν να δημιουργούνται ενεργοί πυρήνες για την ελληνική συμμετοχή στο πόλεμο κατά του εχθρού με την ονομασία "Εθνική Άμυνα". Ο Γαλλικός στρατός αποβιβάζεται στην Μακεδονία και ανοίγει πολεμικό μέτωπο.

Οι Γάλλοι φωτογραφίζουν αυτό το σκάφος της Ελληνικής Ακτοφυλακής λόγω της παράξενης κατασκευής του. Το σκάφος ήταν λάφυρο από τους Τούρκους, στον πόλεμο του 1912, ανοικτής κατασκευής αρχικά, αλλά τροποποιήθηκε με θωράκιση, ώστε να αποτελεί αξιοθέατο για τους Γάλλους Ναύτες

Στον Πειραιά, μεταφέρονται οι διωγμένοι νομιμόφρονες αξιωματικοί που απέλασαν οι Γάλλοι στη Μακεδονία. Η Θεσσαλονίκη μένει στα χέρια των επαναστατών κι η Ελλάδα χωρίζεται σε δύο κράτη με δύο κυβερνήσεις. Την επίσημη των Αθηνών και αυτή της Θεσσαλονίκης υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο, που έχει και την υποστήριξη των συμμάχων (ΑΝΤΑΝΤ).

Η κατάσταση στον Πειραιά:

Στο Φάληρο καταφτάνει μια γαλλική μοίρα με 69 πλοία διαφόρων τύπων και μεγεθών η οποία κατόπιν αγκυροβολεί στον όρμο του Κερατσινίου και στο στενό της Σαλαμίνας με επικεφαλής τον Γάλλο Αντιναύαρχο Louis René Charles Dartige du Fournet ή απλά Φουρνέ. 

1η Ιανουαρίου 1917 και οι Γάλλοι Ναύτες εορτάζοντας την Πρωτοχρονιά χορεύουν μεταξύ τους στο κατάστρωμα. Πρωτοχρονιά μόνο για τους συμμάχους. Οι Έλληνες χρησιμοποιούν ακόμα το Ιουλιανό ημερολόγιο (γνωστό ως Παλαιό)

Δήμαρχος Πειραιά ήταν ο Αναστάσιος Παναγιωτόπουλος (1860-1939) που ανέλαβε   τα καθήκοντά του από τις 23 Μαρτίου 1914 (εκλογές της 9.2.1914) κι ανήκε φανερά στο Βενιζελικό κόμμα αφού το χρηματοδοτούσε μέσω της τράπεζάς του.

Βενιζελικός ήταν και ο Δημοσθένης Ομηρίδης Σκυλίτσης [1907-1914], αλλά ο Βενιζέλος προτίμησε τον ήδη βουλευτή του Παναγιωτόπουλο σαν πιο «καθαρό» από τα πολιτικά πάθη. 

Ο Παναγιωτόπουλος λένε δε γνώριζε γαλλικά (δεν ξέρουμε αν έμαθε αργότερα) και χρησιμοποιούσε διερμηνέα. Πριν την εκλογή του, στην εφημερίδα ΑΘΗΝΑΙ του Γεωργίου Πωπ  της 30.1.1914, διαβάζουμε το ευθυμογράφημα «συνεντεύξεις με υποψηφίους». Ο Πωπ γράφει ότι πήγε να τον συναντήσει. «Την ώραν εκείνην ήτο απησχολημένος εις εκμάθησιν της γαλλικής δια να υποδέχεται τους ξένους βασιλείς όταν θα γίνη δήμαρχος.  - Τι άτιμη γλώσσα, η Γαλλική, μου είπε άμα εισήλθον. Μερ λένε την μητέρα, μερ την θάλασσαν, μερ και ο δήμαρχος. Δεν ξέρει δε κανείς όταν βλασφημήση τι πρόκειται να πάρη ο διάβολος. Την μάνα του ή τον Δήμαρχον...». 

Ο Δήμαρχος Πειραιά Αναστάσιος Παναγιωτόπουλος (Βενιζελικός) μαζί με μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου (μεταξύ των οποίων και ο Καζανόβας) επισκέπτονται την Γαλλική Ναυαρχίδα ΠΡΟΒΑΝΣ προσκομίζοντας στον Φουρνέ 2.000 υπογραφές Πειραιωτών Βενιζελικών ως ένδειξη φιλίας στις δυνάμεις της ΑΝΤΑΝΤ. Αργότερα ο ίδιος θα προσκομίσει παρόμοιο έγγραφο με 10.000 υπογραφές

Ο Δήμαρχος και οι σύμβουλοί του δέχτηκαν τους Γάλλους με φιλικές διαθέσεις με προτροπή του Βενιζέλου [τον είχε καλέσει στη Κηφισιά, στην έπαυλη του Μπενάκη] και τους παρείχαν κάθε είδους διευκολύνσεις.

Ο Φουρνέ προχωρεί σε μια πράξη πρωτόγνωρη για τις αρχές του Διεθνούς Δικαίου. Αν και υπάρχει νόμιμη κυβέρνηση λαμβάνει την πρωτοβουλία να απελάσει όλους τους Πρεσβευτές και τις οικογένειές τους, χωρών που δεν ανήκαν στην ΑΝΤΑΝΤ ή που τηρούσαν ουδετερότητα. Μαζί με αυτούς αναχωρούν και ξένοι υπήκοοι φοβούμενοι το τι θα ακολουθήσει. Η κυρία κρατά λουλούδια που μοιράζουν οι Βασιλικοί στην Πλατεία Θεμιστοκλέους σε αυτούς που αναχωρούν δείχνοντας την διαφωνία τους με την απόφαση του Φουρνέ

Την 1^η Σεπτεμβρίου οι Γάλλοι κατέλαβαν με αγήματα το Ταχυδρομικό Μέγαρο με το Τηλεγραφείο και έλεγχαν τα τηλέφωνα, τον ασύρματο, τις ταχυδρομικές παροχές, λάμβαναν υπ’ όψιν κάθε πιστοποιητικό που έβγαζε ο Δήμος, επεμβαίνανε στις δημόσιες υπηρεσίες τις ειδικές στις χερσαίες συγκοινωνίες κι έκαναν συνεχείς νηοψίες στα εμπορικά πλοία δημιουργώντας ένα σωρό προβλήματα. Η ναυαρχίς (Προβάνς) συνδέθηκε με απ’ ευθείας τηλεφωνική γραμμή με το Δημαρχείο. Στις 25 Σεπτεμβρίου ο Βενιζέλος με χιλιάδες οπαδούς του επιβιβάζεται με τη βοήθεια των Γάλλων σε πλοίο στο Φάληρο και κατεβαίνει στα Χανιά.

Εκεί σχηματίζει Προσωρινή Επαναστατική Κυβέρνηση, επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη στις 9 Οκτωβρίου και κηρύσσει επίσημα τον πόλεμο στις 23 και 24 Νοεμβρίου 1916. Ακολουθούν πιεστικές απαιτήσεις του Φουρνέ προς την Αθήνα η οποία αναγκάζεται να τις αποδεχτεί. Από την βενιζελική ΣΦΑΙΡΑ έχουμε την πληροφορία ότι στις 14/10 ο Δήμαρχος επισκέπτεται με πολλούς συμβούλους τη ναυαρχίδα Προβάνς και φωτογραφίζεται «εις αλησμόνητον αληθώς αναμνηστικόν σύμπλεγμα». Η φωτογραφία σώζεται. Ο Δήμαρχος κραύγασε στο τέλος: Ζήτω η Γαλλία και αι Κραταιοί αυτής Σύμμαχοι! Φοβερά συγκινημένος ο Φουρνέ αναφωνεί: «Ζήτω η πόλις του Πειραιώς!. Ζήτω η Ελλάς!». 

Η Φιλαρμονική του Προβάνς παιάνιζε δύο φορές την εβδομάδα στο περίπτερο του Τινάνειου Κήπου που πάλι Γάλλοι το είχαν κατασκευάσει στην κατοχή του 1854. Οι ίδιοι το αγνοούν και ονομάζουν τον κήπο "Των Τιτάνων" αν και το όνομα Τινάνειος το έλαβε από τον Γάλλο Τινάν επικεφαλής της Κατοχής του 1854. Στο περίπτερο αυτό είχε απαγορευτεί να παίζει η Φιλαρμονική του Δήμου Πειραιά, γιατί αρχιμουσικός της ήταν ο Σπυρίδων Καίσαρης που είχε συνθέσει τον γνωστό παιάνα των Βασιλικών "του αετού ο γιός". Πίσω από το περίπτερο ο Άγιος Σπυρίδωνας

Συνεχίστηκαν φιλοφρονήσεις σαν αυτή του δημοτικού σύμβουλου Γεωργίου Καζανόβα [Πρόεδρος Δ. Σ. Ιαν. 1916 - Ιαν. 1917. Ο αδελφός του Ιωάννης είχε παντρευτεί στις 20.10.1913 την κόρη του Δημάρχου Αγγελική ή Κούλα. Ο Δήμαρχος έκανε 7 παιδιά] «ευπρόσδεκτος ας είνε  η αύρα, ήτις ωδήγησε τα πλοία σας εις την χώραν μας!.. Ζήτω η ένδοξος, η αιωνία και αθάνατος Γαλλία και αι Δυνάμεις, αι οποίαι προστατεύουν την Ελλάδα».

Ακολουθεί αντεπίσκεψη του Φουρνέ με αποθέωσή του από το πλήθος στις 16/10 και μετά επίδοση στο Ναύαρχο καλλιτεχνικού λευκώματος με 10.000 πειραϊκές υπογραφές ευχαριστιών και αφοσίωσης. «Το ψήφισμα του πειραϊκού λαού θεωρώ ως κειμήλιον.. και δώρον ανεκτίμητον» απαντά εκείνος.

Δύο φορές την εβδομάδα παιανίζει η μουσική της ναυαρχίδος στον Τινάνειο Κήπο. Σκοπός "Να επισπάση αμέριστον ο Πειραιεύς την εμπιστοσύνη των Συμμάχων και να θεωρήται ως η κατ΄ εξοχήν Φιλανταντική πόλις".

Όμως στις 3/16 Νοεμβρίου (παλιό Ιουλιανό και νέο Γρηγοριανό ημερολόγιο) ο Φουρνέ απαιτεί από την Αθήνα να του παραδώσει μια συγκεκριμένη ποσότητα πολεμικού υλικού, πράγμα το οποίο η τελευταία αρνείται. Έτσι πριν ξημερώσει η 18η Νοεμβρίου (ημέρα Παρασκευή), αρχίζει η απόβαση με λέμβους και ατμακάτους μονάδων Γάλλων, Ιταλών και Βρετανών οι οποίες ανεβαίνουν στην Αθήνα από την Λεωφ. Συγγρού, Πειραιώς και οδού του Ελαιώνος (Π. Ράλλη).

Ξημερώματα 18ης Νοεμβρίου 1916 ημέρα Παρασκευή οι Γαλλικές Δυνάμεις αποβιβάζονται στον Πειραιά. Είναι η δεύτερη φάση της επιχείρησης. Η πρώτη ήταν ο ναυτικός αποκλεισμός. Πίσω ο Άγιος Νικόλαος. Προσέξτε ότι αν και χειμώνας οι Γάλλοι φέρουν στολές εκστρατείας Αφρικής. Αυτό οφείλεται ότι ανήκουν στο 94ο Σύνταγμα αποικιοκρατικού πολέμου, μεταφερόμενες δια θαλάσσης από Μαρόκο και την υποσαχάρια Γαλλική Αφρική

Ευτυχώς η όλη εμπλοκή είχε διάρκεια δυο ημερών αφού έγινε συμφωνία κατάπαυσης του πυρός. Στον Πειραιά η σύρραξη αποφεύχθηκε όταν οι Γάλλοι πείστηκαν από το Δήμαρχο να μη στρατωνιστούν στα Γυμνάσια της πλατείας Κοραή που είχε καταλάβει τη νύχτα η ελληνική πλευρά των Επίστρατων. Ο Φουρνέ «υπεσχέθη ότι ουδέν εχθρικόν μέτρον θα διατάξει κατά της πόλεως του Πειραιώς υπέρ ης ενδιαφέρεται και ως Ναύαρχος και ως άτομον». 

Γάλλοι στην Πλατεία Κοραή Πειραιά. Δεξιά ο Άγιος Κωνσταντίνος. Ο δρόμος μπροστά είναι η πάροδος Ιακώβου Δραγάτση (πεζοδρομημένος σήμερα περνά μπροστά από την είσοδο του Δημαρχείου). Πίσω από την πλατεία στο μεγάλο κτήριο στεγάζονται τα Εκπαιδευτήρια του Ζήση Αγραφιώτη

Ο Δήμαρχος όλη τη νύχτα γύριζε με το αυτοκίνητό του την πόλη καθησυχάζοντας τους κατοίκους που είχαν πανικοβληθεί από τις οβίδες που έπεφταν στην Αθήνα. Μετά τα επεισόδια ο Δήμαρχος ευχαρίστησε το λαό για τη ψυχραιμία που έδειξε. Η κατάσταση συνεχίστηκε με βίαιες συγκρούσεις, συλλήψεις από την κυβέρνηση  υπόπτων και στελεχών των «συνωμοτών» βενιζελικών πολλοί από τους οποίους κατέφυγαν στον Πειραιά και στο Κερατσίνι, στο πλοίο Μαρίεμβαδ. Μεταξύ τους και η οικογένεια του Δημάρχου. Δικαιολογώντας τις διώξεις των οπαδών του Βενιζέλου ο πρωθυπουργός Σπυρίδων Λάμπρος φαίνεται να είπε «τακτοποιούμε τα του οίκου μας». 

Ο Φρούραρχος Πειραιώς που είχε αναλάβει να συλλαμβάνει τους βενιζελικούς λεγόταν Ρήγας.

Γάλλοι στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά. Προσέξτε τα δέντρα μπροστά

Ο Δήμαρχος όλο το διάστημα (22.11-12.1)  παρέμεινε στο Καματερό Σαλαμίνας και στα πλοία του Κερατσινίου.

Στην θέση του διορίστηκε από τέλη Νοεμβρίου 1916 μέχρι τα μέσα Ιανουαρίου 1917 ο πρώτος πάρεδρος Π. Ξανθάκης. 

Τότε μετονομάσθηκε η λεωφόρος Βενιζέλου σε οδό Επιστράτων, μετά πάλι σε Βασιλίσσης Σοφίας (τώρα Γρηγόρη Λαμπράκη) και η ανώνυμος Πλατεία Δεξαμενής (Πηγάδας) σε Πλατεία Επιστράτων..

Τα παραπάνω γεγονότα έμειναν στην ιστορία ως Νοεμβριανά, "vepres grecques" στα Γαλλικά (Ελληνικός εσπερινός). Ο Φουρνέ θεωρούμενος ως υπεύθυνος απαλλάχτηκε από τα καθήκοντά του στις 11/12/1916 και τέθηκε σε αυτεπάγγελτη αποστρατεία.

Τέλος δόθηκε αμνηστία κι ο Δήμαρχος ανέλαβε ξανά τα καθήκοντά του στις 14 Ιανουαρίου αλλά μέσα στις διαμαρτυρίες και τη βαριά εχθρική ατμόσφαιρα υπέβαλε αίτηση αδείας μέχρι τις 29.5. Δημαρχιακά καθήκοντα ανέλαβε ο Κωνσταντίνος Παυλούσης (21.1. έως 30.5). Η παρουσία των Γάλλων συνεχίστηκε και τούς πρώτους μήνες του 1917. Ο Δήμαρχος συναντήθηκε με το στόλαρχο Ντεγκεντόν, το ναύαρχο Γκωσέ, το στρατηγό Ρενώ και τον ύπατο αρμοστή των δυνάμεων Ζοννάρ.

Οι Γάλλοι κατάσχουν τον Ελληνικό στόλο. Έλληνες Αξιωματικοί και ναύτες περιφέρονται άνευ αντικειμένου στους δρόμους του Πειραιά και της Αθήνας. Τραγελαφικές εικόνες στα πλοία. Οι βασιλικοί αφαιρούν πριν την παράδοση των πλοίων στους Γάλλους τα κλείστρα και προκαλούν δολιοφθορές ώστε να είναι άχρηστα για τους Γάλλους. Την ίδια στιγμή Έλληνες Βενιζελικοί καταστρέφουν πλοία φοβούμενοι ότι οι Βασιλικοί δεν θα τα παραδώσουν στους συμμάχους και θα τα στρέψουν εναντίον τους. Η τύχη κάθε πλοίου και ο λόγος καταστροφής του, είναι ανάλογος με την πλειοψηφία του πληρώματος που υπερτερεί. Στην φωτογραφία η Βασιλική Αποβάθρα (πλησίον του Δημαρχείου) και η Ακτή Μιαούλη

Γαλλική Περίπολος πλησίον οδού Πειραιώς επιβλέπει τον αποκλεισμό της πόλης

Το Μάιο του 1917 είχαμε την Τρίτη Γαλλική κατοχή του Πειραιά [1854-1916-1917] σύμφωνα με τους όρους του τελεσιγράφου του Ζοννάρ να παραιτηθεί ο Κωνσταντίνος. Ανέλαβε ο γιος του Αλέξανδρος. Πρώτα έγινε αποβίβαση 100 περίπου ναυτών. Ύστερα γύρω στους 3000 άνδρες του γαλλικού στρατού κατανεμήθηκαν σε διάφορα σημεία της πόλης, στην Καστέλλα, στην Πειραϊκή, στο Δημαρχείο, στο Γυμνάσιο, στο Δημοτικό, στο Παρθεναγωγείο και σε άλλα σχολεία. «Τμήμα του γαλλικού στρατού εχαρακώθη εις την κορυφήν του λόφου της Καστέλλας, όπου υψώθη και η Γαλλική σημαία». Αποβιβάστηκε και μια ρωσική ταξιαρχία. Αγγλικά και γαλλικά αεροπλάνα εκτελούσαν πτήσεις και παρακολουθούσαν την επιβίβαση.. Γύρω στους 40 αξιωματικούς φιλοξενήθηκαν στο Δημαρχείο και σε σπίτια της οικογενείας του Δημάρχου.

Ο Παναγιωτόπουλος επανήλθε όπως είπαμε στις 30.5 και συνέχισε να δημαρχεύει μέχρι τις 30.11.1925 που το διαδέχτηκε ο γιος του Παναγιώτης ή Τάκης [έμεινε μέχρι τέλη του 1931] αν αφαιρέσουμε πάλι τα χρόνια που απομακρύνθηκε από τη θέση του όταν ξαναγύρισε ο Κωνσταντίνος μετά το θάνατο του Αλέξανδρου.

Τον Ιούνιο του 1917 ήλθε στον Πειραιά, στην Ακτή Αλκίμων  με το ΣΦΕΝΔΟΝΗ ο Βενιζέλος. Ο κόσμος με βάρκες έτρεχε προς το ΣΦΕΝΔΟΝΗ να τον χαιρετίσει.. Ακολούθησε μεγάλη διαδήλωση. Εκφωνήθηκαν λόγοι και διατυπώθηκαν ανακοινώσεις. Στις 12 Ιουνίου λόγω επεισοδίων των βασιλικών στην Αθήνα συνέβη μετακίνηση στρατού από τον Πειραιά προς το κέντρο. Εδώ ακροβολίστηκαν Γάλλοι πεζοναύτες.. Στις 23.7 ο Δήμαρχος έκανε επίσημο γεύμα στο ναύαρχο στο σπίτι του.

Στα 1917 δεχόταν επίσης στο σπίτι του την επίσκεψη του γηραιού βασιλιά Πέτρου Σερβίας που έμενε στην Καστέλλα. Ακόμα και τον καρδινάλιο του Παρισιού φιλοξένησε με την ακολουθία του..

Ιούνιος του 1917 και ο Βενιζέλος φθάνει στον Πειραιά με το ΣΦΕΝΔΟΝΗ στην Ακτή Ξαβερίου. Οι βενιζελικοί τον υποδέχονται κρατώντας την φωτογραφία του. Η προβλήτα γεμάτη και ο κόσμος βρίσκει διέξοδο στις βάρκες. Φωτογραφίες και μικρές προτομές του Βενιζέλου πωλούνται και γίνονται ανάρπαστες, έξω από το Δημαρχείο Πειραιά

Ο Ρέπουλης (Υπουργός του Βενιζέλου) τον προλογίζει πριν ο Βενιζέλος εμφανιστεί στο μπαλκόνι του Δημαρχείου και μιλήσει στους οπαδούς του. Ο Ρέπουλης γνωρίζοντας το υπέρογκο χρέος που είχε ο Δήμος Πειραιά στα ταμεία του Δημοσίου ανακοινώνει την απαλλαγή των τριών τετάρτων του χρέους (μην ξεχνάμε ότι και ο Δήμαρχος Πειραιά Παναγιωτόπουλος ήταν Βενιζελικός). Ο πειραϊκός βενιζελικός κόσμος τον αποθεώνει και μετονομάζει προς τιμή του δρόμο Ρέπουλη. Είναι η σημερινή Σωτήρος Διός, ο πιο εμπορικός δρόμος του Πειραιά. Πίσω το μέγαρο Σπυράκη και αριστερά του, η πίσω πλευρά του Δημοτικού θεάτρου

Ο Βενιζέλος επισκέπτεται το νεκροταφείο της Ανάστασης στο Κερατσίνι. Λίγα χρόνια πριν έχει ξεκινήσει την λειτουργία του το νέο νεκροταφείο της Ανάστασης με την μεταφορά μνημάτων από το παλαιότερο του Αγίου Διονυσίου. Ο Βενιζέλος θα επισκεφθεί μόνο το Γαλλικό Τμήμα πεσόντων (που υπάρχει μέχρι σήμερα). Πίσω δεξιά από τον Βενιζέλο τον συνοδεύει Κρητικός Χωροφύλακας. Η Κρητική Χωροφυλακή απόλυτα προσηλωμένη στον Βενιζέλο, τον ακολουθεί παντού (και στην Θεσσαλονίκη) και θεωρούνταν το κατεξοχήν Βενιζελικό Σώμα

Πηγή : pireorama