« Ἕλληνες σήμερα ἐγεννήθημεν καί σήμερα θά πεθάνομεν διά τήν σωτηρίαν τῆς πατρίδος μας ...»

( Η μάχη των Δερβενακίων (καλλιτεχνική απεικόνιση) Θεόδωρος Βρυζάκης )

« Ἕλληνες σήμερα ἐγεννήθημεν καί σήμερα θά πεθάνομεν διά τήν σωτηρίαν τῆς πατρίδος μας καί διά τήν ἐδικήν μας... ἀπόψε ἦλθεν ἡ τύχῃ τῆς πατρίδος μας καί μοῦ εἶπε ὅτι θά εἴμεθα νικηταί τόσον πολύ ὅπου ἄλλην νίκην καλλιτέραν ἀπό τήν σημερινήν μέχρι σήμερον δέν ἐκάμαμε ἀλλ' οὔτε θέλομεν κάμει ... Αὔριον αὐτήν τήν στιγμήν θά σᾶς ἴδω ὅλους μέ τά ἅρματα τῶν τούρκων μέ τά ἄλογά τους, λαμπροφορεμένους. Ὁ θεός εἶναι μέ μᾶς .. » 

«Ὁ Δράμαλης εἶχε πιά χάσει τό παιχνίδι. Ἡ πεῖνα, ἡ δίψα, ἡ ἀρρώστια θέριζαν ἀνθρώπους καί ζῶα. Οἱ πασᾶδες κατάλαβαν πώς ἡ μόνη σωτηρία ἦταν νά ἀπαγκιστρωθοῦν ἀπό τόν καταραμένον αὐτόν κάμπον καί νά ξαναγυρίσουν στήν Κόρινθον». 

Γράφει ὁ Μιχαήλ  Στρατουδάκης

Φόβον καί τρόμον εἶχε προκαλέσει σέ στρατιωτικούς καί πληθυσμόν ἡ πορεία τοῦ Μαχμούτ πασᾶ τοῦ γνωστοῦ Δράμαλη ἀποκαλουμένου οὕτως, ἐπειδή γεννήθηκε στην δράμα, πρός τήν Τριπολιτσάν. Ἦταν τεράστιος. Ἀπ' ὅλες τίς στρατιωτικές ὀργανώσεις γιά καταπνίξεις κινημάτων ἡ μεγαλύτερη καί ἀρτίως ἐξοπλισμένη ἦταν του Δράμαλη πού συγκροτήθηκε στήν Λάρισαν καί ξεκίνησε νά καταπνίξει τήν Ἐπανάσταση στήν Στερεάν καί τήν Πελοπόννησον.

 Οἱ δυνάμεις πού τήν συγκροτοῦσαν ἦταν πρωτοφανεῖς γιά τά δεδομένα τῆς ἐποχῆς ἀκόμα καί σέ εὐρωπαϊκόν ἐπίπεδον ὅπως ἀναφέρει ὁ Σαράντος Καργάκος στήν « Ἡ Ἑλληνική Ἐπαναστάση τού1821» τ. 1ος.

Πεζικόν, 24.000 στρατιῶτες. Ἱππικόν 6.000, Ἡμίονοι, 30.000 γιά μεταφοράν ἀναγκαίων, στρατευμάτων, ἀντισκήνων, τροφῶν, πολεμοφοδίων, Καμῆλες 500, γιά μεταφοράν πυρίτιδος καί ἄλλων χρειωδῶν, Ἰατρικός ἐξοπλισμός. ΄Ἠταν ἀρκετός γιά τίς ἀνάγκες τῆς ἐκστρατείας, Ψυχαγωγία. Βασική ἐθεωρεῖτο καί ἡ ψυχαγωγία τοῦ στρατεύματος, γι' αὐτό ὑπῆρχαν συνοδοιπόροι τραγουδιστές σέ μεγάλον πλῆθος, ὀργανοπαῖχτες, κωμικοί, ἔμποροι, δουλέμποροι καί πόρνες.

Ὁ Φ. Πουκεβίλ στό βιβλίον του «Ἱστορία ἀναγέννησις τῆς Ἑλλάδος» ἀναφέρει :

 «Προηγοῦντο της στρατιᾶς πολυάριθμοι δερβίσαι, ἐμίραι, καί ἄλλοι κληρικοί ἀγέρωχοι, ἐνθουσιῶντες καί ἀλαλάζοντες, ἄλλοι ἔψαλον στίχους ἀπό τό κοράνιον καί ἄλλοι ἐθορύβουν μέ τούς αὐλούς καί τά βαρύηχα ὄργανα, οἱ δέ ἄτακτοι στρατιῶται ἠλλάλαζον, ἤ ἔψαλλον ἤ ἐπυροβόλουν διά διασκέδασιν. 

Οἱ ψαλμοί, οἱ ἀλλαλαγμοί, οἱ χρεμετισμοί τῶν ἵππων καί οἱ δαιμονιώδεις θόρυβοι χιλιάδων ἀνθρώπων καί κτηνῶν, ἀντήχουν εἰς τά βουνά καί τάς πεδιάδας καί ἐπανήρχοντο εἰς τά ὤτα τοῦ στρατεύματος, οἰστρηλατουμένου διά παρήβολα ὄνειρα κατακτήσεων, λαφύρων, θριάμβων».

Εἶναι φυσιολογικόν ὅτι ἀκούγοντες αὐτόν τόν δαιμονιώδη ὀρυμαγδόν οἱ Ἕλληνες, θά ἐτρέποντο εἰς ἄτακτον φυγήν! πόσον μᾶλλον νά πολεμήσουν ἐναντίον τους, πρᾶγμα πού συνέβη σέ δύο ὁπλαρχηγούς!! Ὁ Κολοκοτρώνης δέν φοβήθηκε τό ἀνατολίτικον τέχνασμα, ἐπέμενε καί ἡ συντριβή τους στά Δερβενάκια ἦταν ὁλοκληρωτική! Πώς ἐπετεύχθη αὐτό.

φωτό

Τό πρῶτον βῆμα του Κολοκοτρώνη, τοῦ ἐμπνευστοῦ τῆς νίκης, ἦταν νά κάψει τόν ἀργολικόν κάμπον, ἔκαψε τά κλαδιά καί τίς ἀποθῆκες μέ γεννήματα, ὥστε ὁ τεράστιος στρατός καί τά ζῶα νά μή ἔχουν τρόφιμα. Ἐπίσης ἔριξε δηλητήριον καί στά πηγάδια. Ἡ ζέστη ἐκεῖνον τό καλοκαίρι εἶχε φτάσει σέ μεγάλα ὕψη μέ ἀποτέλεσμα νά ξεραθοῦν καί τά πηγάδια. Τό γεγονός αὐτό ἐπέφερε δεινά στόν τουρκαλβανικόν στρατόν ὁ ὁποῖος προσεβλήθη ἀπό δυσεντερίαν. Ὁ Κολοκοτρώνης μέ 5.000 στρατιῶτες ἦταν σέ στρατόπεδον στούς Μύλους καί ἐπέφερε πλήγματα στόν ἐχθρόν. Ὁ Δράμαλης εἶχε περιέλθει σέ τρομακτικήν θέσῃ. 

Γράφει ὁ Δημήτρης Φωτιάδης : 

«Ὁ Δράμαλης εἶχε πιά χάσει τό παιχνίδι. Ἡ πεῖνα, ἡ δίψα, ἡ ἀρρώστια θέριζαν ἀνθρώπους καί ζῶα. Οἱ πασᾶδες κατάλαβαν πώς ἡ μόνη σωτηρία ἦταν νά ἀπαγκιστρωθοῦν ἀπό τόν καταραμένον αὐτόν κάμπον καί νά ξαναγυρίσουν στήν Κόρινθον». 

Καί ὁ Κολοκοτρώνης πού ὀλημερίς περιφερόταν γύρω ἀπό τά στρατεύματα τοῦ Δράμαλη, διησθάνθη τήν πρόθεση ἐπιστροφῆς του στήν Κόρινθον. Ἡ ἐπιστροφή θά ἦταν ἀτιμωτική γιά τόν Δράμαλην καί στίς 24 Ἰουλίου ἔστειλε τόν γραμματέα τοῦ Παναγιώτην Μανοῦσον νά ἀνακοινώσει στόν Κολοκοτρώνη ὅτι ὁ πασᾶς θά τούς συγχωρήσει ὅλους. Ὁ ἐν λόγῳ ἦταν προδότης ἀπό τήν Κυπαρισσίαν καί ἤθελε νά μάθει τά σχέδια τῶν Ἑλλήνων, τόν ἀριθμόν τῶν στρατιωτῶν, ἀκόμα δέ δασκαλεμένος ἀπό τόν Δράμαλην πρότεινε νά συγκεντρωθεῖ ὁ στρατός στόν Ἀχλαδόκαμπον καί νά ἀποσυρθεῖ ἀπό τά στενά! Ὁ Κολοκοτρώνης δέν ἔπεσε στήν παγίδα καί τοῦ ἔστεισε ἄλλην.

Στό λόφον ψηλά ἀπό τά στενά τῶν Δερβανακίων πρός τόν Ἅγιον Γεώργιον ὅπου ὁ δρόμος εἶναι εὐρύς καί βατός γιά Κόρινθον, ἅπλωσε χλαῖνες σέ κλαριά, σέ ἄλλα κλαριά φέσια, μετακινοῦσε ὀλίγες δεκάδες γαϊδούρια ἀπό ἄνω πρός τά κάτω καί τά ἐπέστρεφε πίσω, σχημάτισε μερικές ὁμάδες χορευτῶν οἱ ὁποῖοι δέν ἔμεναν στό ἴδιον σημεῖον ἀλλά ἐκινοῦντο σέ διάφορα μέρη, ὥστε νά φαίνονται πολλοί. Τήν γνώμην τοῦ πολυαρίθμου στρατοῦ μετέφερε ὁ προδότης στόν Δράμαλην, μέ σκοπόν νά τόν ἐνημερώσει ὅτι πρέπει νά διέλθει ἀπό τό Δερβανάκι. Ἐνῶ ὅμως ἀκόμα εὑρισκόταν στό Ἑλληνικόν στρατόπεδον ὁ Κολοκοτρώνης σέ σύσκεψη μέ τούς ὁπλαρχηγούς ἀπεφάσισαν νά ἔλθει ὁ στρατός ἀπό τούς Μύλους καί νά καταλάβει τά Δερβενάκια ἀπ' ὅπου ὑπέθετε ὅτι θά περνοῦσε ὁ Δράμαλης. Στόχος του Κολοκοτρώνη ἦταν ὁ ἐχθρικός στρατός νά περάσει ἀπό τά χαμηλώτερα στενά πού ἦταν καί πιό δύσκολα, γι' αὐτό ἔβαλε τόν στρατόν νά χορεύει στά ὑψηλά τοῦ λόφου!!!

Οἱ στρατιῶτες τοποθετήθησαν σέ διάφορα μέρη στό ἐπάνω μέρος τοῦ Δερβενακίου κρυμμένοι στούς θάμνους. Πρίν ξεκινήσουν γιά στίς θέσεις τους ὁ Κολοκοτρώνης σέ μιά συγκέντρωση τούς ἐνεψύχωσε καί τούς ἐνεθάρυνεν. Ὁ Φωτάκος πού παραθέτει τά λόγια του Κολοκοτρώνη μᾶς ἐνημερώνει ὅτι τούς εἶπε :

( φωτό ἀριστερά-ἄγαλμα Κολοκοτρώνη στά Δερβενάκια )  

« Ἕλληνες σήμερα ἐγεννήθημεν καί σήμερα θά πεθάνομεν διά τήν σωτηρίαν τῆς πατρίδος μας καί διά τήν ἐδικήν μας. Νά πᾶτε ἀμέσως στά κονάκια σας καί νά πάρετε τό ταΐνι σας. Διέταξα νά σᾶς δοθεῖ καθώς καί τά φουσέκια, ἀλλά νά εἶσθε ἕτοιμοι στό γελέκι, ὅλοι δυνατοί. Ἀλλά σᾶς λέγω καί τοῦτο, ὅτι ἀπόψε ἦλθεν ἡ τύχῃ τῆς πατρίδος μας καί μοῦ εἶπε ὅτι θά εἴμεθα νικηταί τόσον πολύ ὅπου ἄλλην νίκην καλλιτέραν ἀπό τήν σημερινήν μέχρι σήμερον δέν ἐκάμαμε ἀλλ' οὔτε θέλομεν κάμει. Ἔχω τόσην βεβαιότητα νά σᾶς τό εἴπω νά μή πάρετε οὔτε τά ἅρματά σας, διά νά πάρωμεν τῶν τούρκων. Αὔριον αὐτήν τήν στιγμήν θά σᾶς ἴδω ὅλους μέ τά ἅρματα τῶν τούρκων μέ τά ἄλογά τους, λαμπροφορεμένους. Ὁ θεός εἶναι μέ μᾶς. Πηγαίνετε ἑτοιμασθεῖτε καί ἐλᾶτε ἐδῶ νά ξεκινίκωμεν. » 

( Σ.σ. Κονάκι =σπίτι, κατάλυμα, Ταΐνι = φαγητόν. Ἕτοιμοι στό γελέκι, φράσῃ τοῦ ἀγῶνα = ἐλαφρῶς ἐνδεδυμένοι. Φωτάκος ὁ Φώτιος Χρυσανθακόπουλος γραμματέας του Κολοκοτρώνη, ἀγωνιστής καί ἀπομνηματογράφος του Ἀγῶνα.

Ἡ ἀπόλυτη πεποίθηση τοῦ Κολοκοτρώνη γιά τήν νίκην ἔδωσε δύναμη στούς πολεμιστές. Εἶναι καί σέ μᾶς ζηλευτή.

Ὅλοι ἤδη εἶχαν καταλάβει τίς θέσεις τους. Στήν θέσῃ Χρυσοκουμαριές πρός τό τέλος τοῦ Δερβανακίου εἶχαν κρυβεῖ 800 στρατιῶτες του Κολοκοτρώνη μέσα στούς θάμνους. Ἀριστερότερα αὐτῶν ἄλλοι ὁπλαρχηγοί, μετά ὁ Δημητρακόπουλος μέ 700 στρατιῶτες. Ὅλοι αὐτοί στήν ἀριστεράν πλευρά τοῦ Δερβανακίου πρός Κόρινθον. Στήν δεξιάν πλευράν ἀπέναντι ἀπό τόν Δημητρακόπουλον ὁ Ἀντώνης Κολοκοτρώνης, ὁ Ζέκας καί ἄλλοι ὁπλαρχηγοί μέ 700 στρατιῶτες. Ἡ ἐντολή του Κολοκοτρώνη ἦταν ὅσοι ἐχθροί καί ἄν εἰσέλθουν στό Δερβενάκι δέν θά πυροβολοῦσε κανείς πρίν ἐκεῖνος δώσει τό σύνθημα. Ἤθελε νά γεμίσει ἀσφυκτικά στό στενόν δρομάκι. Οἱ ὀθωμανοί ἄρχισαν νά εἰσρέουν στό Δερβανάκι ἄφθονοι, σέ πυκνή φάλαγγα. Στά ἀριστερά τους ἦταν οἱ Χρυσοκουμαριές ὅπου εὑρισκόταν κρυμμένοι Ἕλληνες στρατιῶτες τόσον ἐπιτυχῶς ὥστε ἐπί δύο ὧρες οἱ ἐχθροί πού ἦταν ἐγγύς τους δέν ἀντελήφθησαν τίποτε!

Ἡ ἐμπροσθοφυλακή ἀπό ἐμπειροπόλεμους ἀλβανούς ἄρχισε νά εἰσέρχεται στίς 2 μ.μ. ἡ μάχῃ ξεκίνησε στίς 4 μ.μ. μέ ἀποκορύφωμα στίς 5 τό ἀπόγευμα. Μέχρι τίς 4 μμ εἶχαν στριμωχθεῖ στό Δερβενάκι 3-4 χιλιάδες τουρκαλβανοί! Ὁ ἐξαιρετικῶς καυτερός ἥλιος τύφλωνε τούς τουρκαλβανούς ἀπό τίς ἀντανακλάσεις τῆς πλαγιᾶς τῶν Χρυσοκουμαριῶν, ἀντανάκλαση τήν ὁποίαν οἱ Ἕλληνες εἶχαν στά νῶτα τους! Καί σήμερα τό καλοκαίρι ἄν εὑρεθεῖ ἐκεῖ κάποιος δέν ἔχει ὁρατότητα ἀπό αὐτό τό αἴτιον σέ ἀπόσταση μεγαλυτέραν τῶν 4 μέτρων! Ἄλλον ἕνα σοφόν σχέδιον τοῦ Κολοκοτρώνη.

Ὁ Νικηταράς (Νικήτας Σταματελόπουλος) πού εἶχε ξεκινήσει γιά νά ἐμποδίσει τουρκικόν στρατόν στά Γεράνεια, ἀπεδείχθη ὅτι ἡ πληροφορία ἦτο λανθασμένη καί ἐπέστρεφε, ὅπου στά Δερβενάκια ἀπάντησε τήν μάχην καί ἐρίφθη καί αὐτός λάβρος. Μαζί ὁ Παπαφλέσσας και τά τρία ἀδέλφια του.

Ἡ μάχῃ ἄρχισε μέ τήν στεντόρεια φωνήν του Κολοκοτρώνη νά δίδει τό σύνθημα ἀπό τό ὕψωμα «ἀπάνω τούς Ἕλληνες»! Ἐπακολούθησε φρικτή σφαγή. Οἱ τουρκαλβανοί πού ἐπιχείρησαν νά ἀνέβουν στίς Χρυσοκουμαριές ἔπαθαν τρομερήν καταστροφήν ἀπό τούς Ἕλληνες καί ἄρχισαν νά ὀπισθοχωροῦν βαλλόμενοι ἀπό παντοῦ ἦταν ἀδύνατον νά φύγουν. Ἦταν δέ ἀδύνατον νά δράσουν γιατί ἦταν τόσον στριμωγμένοι ὥστε εἶχαν δυσκολίες στίς κινήσεις. Ἐπολεμοῦντο ἔμπροσθεν, ὄπισθεν, δεξιά καί ἀριστερά σπρωχνόμενοι καί στριμοχνώμενοι προσπάθησαν νά φύγουν ἀπό τό Δερβενάκι καί κοντά στήν ἐκκλησίαν τοῦ Ἁγίου Σώστη πού εὑρίσκεται δεξιά καί πρός τό τέλος τοῦ στενοῦ ἔπεσαν σωρηδόν ἐπί ἀποτόμου βαράθρου ἵπποι καί πεζοί καί ἐφονεύθησαν. Γράφει παραστατικῶς ὁ Τρικούπης :

«Πολλοί ὑπεκφεύγοντες τόν κίνδυνον ἐδοκίμασαν νά ἀναβῶσιν ἔφιπποι τά ὄρη. Ἄλλοι ὡδήγουν δι ἐκείνου τοῦ μέρους φορτωμένους ἵππους καί καμήλους, ἀλλ΄ οἱ ἵπποι καί αἱ κάμηλοι ὠλισθαίνοντες ἐκρημνίζοντο, ὥστε ζῶα, ἄνθρωποι, φορτία καί λίθοι ἔπιπταν ἐπί ζώων, ἀνθρώπων, φορτίων καί λίθων».

Ὑπολογίζεται ὅτι στό φαράγγι εἶχαν πέσει 1.000 ἄτομα καί ὅλα χάθηκαν, ἐνῶ οἱ ἀπώλειες τῶν ὀθωμανῶν στό διήμερον ὑπολογίζονται στίς 4.000 μαζί μέ τούς χαμένους στήν χαράδραν. Ἐν τῷ μεταξύ ὁ Νικηταράς εἶχε κάμει «θραύση» στούς ἐχθρούς. Συνεχῶς κατέσφαζε μέχρι τά μεσάνυχτα, ἔσπασε τό σπαθί του καί ζήτησε καί δεύτερον καί τρίτον. Τό τρίτον ἦταν ἀδύνατον νά ἀφαιρεθεῖ λόγῳ οἰδήματος τῆς παλάμης ὥστε ἔκοψαν τήν λαβήν τοῦ ξίφους γιά νά ἀπελευθερωθεῖ τό χέρι τοῦ ΗΡΩΑ Νικηταρά πού ἀπό τήν μάχην αὐτήν προσεπικαλεῖτο του λοιποῦ «τουρκοφάγος».

Πραγματικός ὄλεθρος καί συμφορά τῶν τουρκαλβανών. Συμφορά γιά τόν Δράμαλην, ὁ ὁποῖος ἔφυγε ντροπιασμένος πρός τήν Τίρυνθα. Στις 27 Ἰουλίου καί μέ πολλούς ντόπιους τοῦρκος πιλότους θέλησε νά συνεχίσει πρός Κόρινθον. Ἐστράφη μέ τούς πιστούς του πρός ἀριστερά, ἐνῶ ἔστειλε 10.000 στρατιῶτες καί ὅλα τά ζῶα μέ τούς θησαυρούς τά πολεμοφόδια καί τά λοιπά ἀναγκαῖα ἀπό τό χωρίον Μπερμπάτι μέ πορείαν πρός Στεφάνι. Στό χωρίον αὐτό ὁ Νικηταράς εἶχα στήσει τό στρατόπεδόν του καί τούς λοιπούς. Ὅταν πλησίασαν οἱ ἐχθροί ἄρχισαν ἀγρίαν ἐπίθεση κατά τῶν Ἑλλήνων καί ἡ πίεση πού ἀσκοῦσαν ἦταν ἰσχυροτάτη, Δόθηκαν μάχες, ἀλλά οἱ Ἕλληνες ἔπαθαν συμφοράν χάνοντας σέ ὀλίγον διάστημα 60 ἄτομα!! Καί ὀπισθοχώρησαν πρός τοῦ Στεφάνι. Οἱ ἐχθροί βάδισαν δεξιά κάτω, διέσχισαν τό Δερβανάκι καί προχωροῦσαν πρός τό χωρίον Ἁγιονόρι. Ἐκεῖ ὑπῆρχαν ΄Ἑλληνες Φλεσσαῖοι καιροφυλακτοῦντες.

φωτό

Ὁ Νικηταράς μέ τούς στρατιῶτες του ξεκίνησε ἀπό τό Στεφάνι καί ἐβάδιζε παραλλήλως μέ τούς ἐχθρούς. Ἤθελε νά φθάσουν πολλοί στό Ἁγιονόρι ὥστε νά ἀρχίσει ἡ ἐπίθεση καί ἔμπροσθεν καί ὄπισθεν. Τήν δύσκολην αὐτήν στιγμήν καί ἐνῶ πλησίαζαν τό Ἁγιονόρι ὁ Νικηταράς βλέποντας μίαν καμήλα πού σίγουρα μετέφερε πυρίτιδα, ἔριξε μιάν πιστολιάν στό φορτίον καί τά πάντα ἀνετράπησαν! Γράφει ὁ Ν. Γιαννόπουλος σέ ἄρθρον του γιά τόν Νικηταράν στήν Στρατιωτικήν Ἱστορίαν : 

 «Ὁ ἐκκωφαντικός θόρυβος τῆς ἔκρηξης προκάλεσε ἀναστάτωση στόν τουρκικόν στρατόν. Τά ὑποζύγια καί τά ἄλογα ἀφηνίασαν καί ἄρχισαν νά τρέχουν ἀσυγκράτητα. Ἡ τάξῃ τῆς τουρκικῆς πορείας διελύθη. Οἱ ἐπαναστάτες ἐκμεταλλεύτηκαν τόν πανικόν, ἀντεπιτέθηκαν καί ἐπεδόθησαν γιά δεύτερη φορά σέ μία ἀσυγκράτητη σφαγή. Ἐκείνην τήν καταστροφική ἡμέρα οἱ τοῦρκοι ἔχασαν 600 ἄνδρες». 

Τά ζῶα δηλαδή ἀνέτρεψαν φορτία, ἔριξαν κάτω ἀναβάτες, καταπατοῦσαν στρατιῶτες καί αὐτοί τρέχοντας πανικόβλητοι καί μή βλέποντας μπροστά τους ἔπεφταν ὁ ἕνας πάνω στό ἄλλον, ἔχαναν τήν ἰσορροπίαν τους καί βρισκόταν στήν παρακείμενην χαράδραν. Οἱ γυναῖκες δέ ἀπό τό χωρίον Ἁγιονόρι κυλοῦσαν μεγάλους λίθους πρός τούς πανικοβλημένους τουρκαλβανούς καί ἐφόνευσαν πολλούς. Τήν ἡμέραν αὐτήν τῆς τρίτης ἀναμετρήσεως οἱ ἀπώλειες τῶν ἐχθρῶν ἔφτασαν τούς 1.000 καί ὄχι 600 πού ἀναφέρει ὁ Γιαννόπουλος. Καί οἱ σφαγές θά ἦταν περισσότερες ἄν οἱ Ἕλληνες μετά τόν διασκορπισμόν τῶν ἐχθρῶν δέν ἐπιδιδόταν στήν λαφυραγωγίαν. Ἡ διανομή τῶν χρημάτων ὅπως λέει ὁ Κολοκοτρώνης ἔγινε «μέ τό φέσι». Χρυσοποίκιλτα ὅπλα, ξίφη, ροῦχα, γοῦνες κλπ. Στόν Νικήτα Φλέσσαν ἔτυχε μία ἀνδρική γούνα τήν ὁποίαν χάρισε στόν ἀδελφόν Παπαφλέσσαν ὁ ὁποῖος τήν φοροῦσε μέχρι τόν ἡρωικόν θάνατόν του στό Μανιάκι. Ὁ Νικηταράς πού τοῦ ἔλαχε ἕνα χρυσόν σπαθί τό πώλησε καί διέθεσε τά χρήματα γιά τόν στόλον.

Ἀπό τίς 30.000 στρατιῶτες του Δράμαλη πού ξεκίνησαν γιά τήν Τριπολιτσάν, μετά τίς καταστροφές στό Ἄργος καί τήν ἐπιστροφή μέσῳ Δερβενακίων στήν Κόρινθον ἔφθασαν μόνον 6.000 ἄτομα ὅπως ἀναφέρει ἡ Βικιπαίδεια.Ο Δράμαλης πού παρακολουθοῦσε τήν μάχην ἀπό ὕψωμα ἔπαθε ψυχικόν τραυματισμόν κατέβηκε ἀπό τό ὁλόχρυσα στολισμένον ἄλογόν του ἔβγαλε τά ροῦχα του καί φόρεσε ἐνδυμασία ἑνός κουρελή, ἵππευσε σ' ἕνα γαϊδουράκι καί καταντροπιασμένος καί σέ ἀθλίαν κατάσταση ἔφθασε στήν Κόρινθον. Πέθανε τόν Ὀκτώβριον ἀπό βαρειάν κατάλθιψη.

Αντιθέτως ὁ Κολοκοτρώνης μέ «μίαν χούφταν στρατιωτῶν» συνέτριψε τόν ὑπερφίαλον πασᾶν καί ἔζησε στίς εὐτυχέστερες ἡμέρες τῆς ζωῆς του.

ἀπό : fragosikagr

Ἡ Πελασγική