Ο Ντοστογιέφσκι για τον σοσιαλισμό

The Soul of East / ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΟΥΡΑΝΟΣ

Ο φιλόσοφος Nikolai Onufriyevich Lossky (1870-1965) μας δίνει μια λεπτή ανάλυση των σύνθετων απόψεων του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι* για το σοσιαλισμό. Ενώ ο Ντοστογιέφσκι υποστήριζε τις οικονομικές ρυθμίσεις για τους εργαζόμενους και την αγροτιά, ταυτόχρονα απέρριπτε κατηγορηματικά την αθεΐα και τον υλισμό που στήριζαν τόσα πολλά σοσιαλιστικά ιδεώδη. Ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας ήταν ένας αληθινός προφήτης, που «έβλεπε» την πείνα, τον κανιβαλισμό και τους θανάτους των 100 εκατομμυρίων ανθρώπων που θα χαρακτηρίζουν τον κομμουνισμό του εικοστού αιώνα. Ας σημειωθεί ότι οι υποστηρικτές αυτού του «πειράματος» ήταν οι δυνάμεις του διεθνούς κεφαλαίου, η ίδια φιλελεύθερη ολιγαρχία που ελέγχει τη Δύση σήμερα. [Μεταφράστηκε από τον Mark Hackard].

«Ποτέ δεν μπορούσα να καταλάβω την έννοια», λέει ο Ντοστογιέφσκι, «ότι μόνο το ένα δέκατο των ανθρώπων θα πρέπει να επιτύχει υψηλότερη ανάπτυξη, και τα υπόλοιπα εννέα-δέκατα πρέπει να χρησιμεύουν μόνο ως μέσο και υλικό για την επίτευξη αυτού του στόχου, ενώ οι ίδιοι θα παραμένουν στο σκοτάδι. Δεν θέλω να σκέφτομαι και να ζω με κανέναν άλλο τρόπο, παρά με την πίστη ότι τα ενενήντα εκατομμύρια Ρώσοι μας (ή και περισσότεροι που θα γεννηθούν) κάποια μέρα όλοι θα εκπαιδευτούν, θα εξανθρωπιστούν και θα ευτυχίσουν». (Ημερολόγιο ενός συγγραφέα, 1876). Στα σημειωματάρια του Ντοστογιέφσκι, η σκέψη για αυτούς τους δυστυχισμένους – τα εννέα δέκατα της ανθρωπότητας, επαναλαμβάνεται πολλές φορές. Από τα νεανικά του χρόνια μέχρι το τέλος της ζωής του, ανησυχούσε για τα ζητήματα της κοινωνικής δικαιοσύνης, την ανάγκη της εξασφάλισης σε κάθε άτομο των μέσων για την ανάπτυξη μιας πνευματικής ζωής, την προστασία της αξιοπρέπειας του ανθρώπου και την άμυνα ενάντια στην αυθαίρετη διοίκηση.

Στα μυθιστορήματά του, ο Ντοστογιέφσκι μιλάει πολύ μέσα από μια ψυχή που πληγώθηκε από τα αδικήματα που προέκυψαν από την κοινωνική και οικονομική ανισότητα. Στο Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα, γράφει πολλά για την σκληρή δύναμη του κεφαλαίου, για ένα προλεταριάτο εξαντλημένο από τη φτώχεια και την εργασία, κλπ. Ο Dolinin λέει ότι «Σαν ένας πραγματικός οπαδός του Τολστόι, ο Ντοστογιέφσκι ονειρεύεται την επίτευξη της αρμονίας στη γη μέσω της αγάπης», αλλά ο ίδιος «εγείρει την ταξική πάλη κάθε φορά, όταν αρχίζει να μιλά για το καταπιεσμένο παρελθόν και παρόν, στη Δύση και τη Ρωσία».

Το πιο ισχυρό κίνημα από τον δέκατο ένατο αιώνα μέχρι τις μέρες μας, αυτό που έχει προσπαθήσει να θεσπίσει την κοινωνική δικαιοσύνη σε πλήρη μέτρο, είναι ο σοσιαλισμός. Και η στάση του Ντοστογιέφσκι προς τον σοσιαλισμό θα είναι το αντικείμενο του κεφαλαίου μας. Ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι συμμετείχε στο σοσιαλιστικό κίνημα ως μέλος του Κύκλου Petrashevsky και γι’ αυτό παραλίγο να εκτελεστεί και υπέμεινε οκτώ χρόνια σκληρής εργασίας και εξορίας. Στο μέτρο που ο Ντοστογιέφσκι πνευματικά ωρίμασε, μέσα του αναπτύχθηκε ένα αυξανόμενο μίσος για αυτό το είδος του σοσιαλισμού που ήταν πιο διαδεδομένο από το δεύτερο μισό του δέκατου ένατου αιώνα μέχρι τις μέρες μας, ένα μίσος συγκεκριμένα για τον επαναστατικό αθεϊστικό σοσιαλισμό που βασιζόταν σε μια υλιστική κοσμοθεωρία χωρίς ηθική και θρησκευτική βάση. Για τον Ντοστογιέφσκι η υψηλότερη τιμή ήταν το πρόσωπο και η ελεύθερη πνευματική του ανάπτυξη. Ωστόσο ο επαναστατικός σοσιαλισμός εστιάζει όλη του την προσοχή πάνω στα υλικά αγαθά και ούτε έχει σε εκτίμηση το μεμονωμένο άτομο, ούτε νοιάζεται για την ελευθερία της πνευματικής ζωής.

Στα γραπτά του Ντοστογιέφσκι, το πνευματικό μακιγιάζ των αστών και ο υλιστής σοσιαλιστής είναι ίδιοι και όμοιοι: και οι δύο θεωρούν άξια εκτίμησης πάνω απ’ όλα τα υλικά αγαθά. «Ο παρών σοσιαλισμός», γράφει ο Ντοστογιέφσκι, «στην Ευρώπη και εδώ στη Ρωσία, αφαιρεί τον Χριστό από παντού και ενδιαφέρεται κυρίως για το ψωμί, επικαλείται την επιστήμης και υποστηρίζει ότι η αιτία για όλες τις ανθρώπινες καταστροφές είναι μία - η φτώχεια, ο αγώνας για την επιβίωση». Αυτοί οι σοσιαλιστές, «όπως τους βλέπω, στην προσδοκία τους για μια μελλοντική διευθέτηση της κοινωνίας, χωρίς προσωπική περιουσία, αγαπούν τα χρήματα τρομερά εν τω μεταξύ και τα εκτιμούν ακόμη και ακραία, αλλά συγκεκριμένα σύμφωνα με την ιδέα με την οποία συνδέονται». (υπέροχο επιστολή του Ντοστογιέφσκι στον V.A. Alekseev για τους τρεις πειρασμούς που πρόσφερε ο διάβολος στο Χριστό, 7 Ιουνίου 1876, αριθ. 550)

Προηγουμένως υπήρχε μια ηθική διατύπωση του θέματος: «Υπήρχαν Fourierists (οπαδοί του Σάρλ Φουριέ, Γάλλου σοσιαλιστή φιλοσόφου και διανοητή, 1772 – 1837, ο οποίος ανέπτυξε μια μορφή ουτοπικού σοσιαλισμού) και Cabetists, (οπαδοί του Ετιέν Καμπέ, Γάλλου συγγραφέα και εκδότη, υπέρμαχου της σοσιαλιστικής μεταρρύθμισης, 1788 – 1856), επιχειρήματα και συζητήσεις πάνω σε διάφορα αρκετά εκλεπτυσμένα πράγματα. Αλλά τώρα οι ηγέτες του προλεταριάτου τα έχουν ήδη κάνει πέρα όλα αυτά» και ο αγώνας διέπεται από το σύνθημα, «Ote-toi de la que je m'y mette» («Φύγε από εδώ, παίρνω εγώ τη θέση σου»). Κάθε μέσο λογίζεται αποδεκτό: οι ταχυδακτυλουργοί του υλιστικού σοσιαλισμού λένε ότι δεν τους θεωρούν, την αστική τάξη, ικανούς να γίνουν αδέλφια με το λαό, και ως εκ τούτου, απλά κινούνται εναντίον τους με βία, ενώ αρνιούνται απερίφραστα την αδελφότητα:

«Η αδελφότητα θα διαμορφωθεί από το προλεταριάτο αργότερα, και εσείς – είστε ένα δισεκατομμύριο ψυχές καταδικασμένες σε εξόντωση και τίποτα περισσότερο. Έχετε τελειώσει για χάρη της ευτυχίας της ανθρωπότητας». Άλλοι μεταξύ των ταχυδακτυλουργών ευθέως λένε ότι δεν χρειάζονται καμία αδελφότητα, ότι ο Χριστιανισμός είναι ανοησίες και ότι το μέλλον της ανθρωπότητας θα πρέπει να σχεδιαστεί σε επιστημονική βάση. (Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα, Φεβρουάριος 1877).

Αν τα ηθικά θεμέλια της δομής της κοινωνίας απορριφθούν, τότε η κοινωνική ενότητα θα αποδειχθεί ανεπίτευκτη. «Πώς θα ενώσεις τους ανθρώπους», ρωτά ο Ντοστογιέφσκι, απαντώντας στον Gradovsky αναφερόμενος στο άρθρο του τελευταίου που περιέχει κριτική του συγγραφέα στην ομιλία του Πούσκιν, «για να φτάσεις τους αστικούς/πολιτικούς σου στόχους, αν δεν έχεις μια βάση πάνω σε μια μεγάλη και αρχική ηθική ιδέα;» Ο Ντοστογιέφσκι δείχνει ταυτόχρονα αυτή την αρχική μεγάλη ιδέα: όλες οι ηθικές αρχές, λέει, «βασίζονται στην ιδέα της επιδίωξης της προσωπικής απόλυτης αυτο-τελειότητας, στο ιδανικό, γιατί αυτό συγκρατεί τα πάντα εσωτερικά, όλες τις προσδοκίες και τους πόθους όλων, και αντλεί από εκεί όλα τα αστικά ιδανικά μας. Απλά προσπάθησε να ενώσεις τους ανθρώπους σε μια κοινωνία πολιτών με το μοναδικό σκοπό «να εξασφαλίσουμε τις κοιλιές μας». Δεν θα πάρεις τίποτα, αλλά μια ηθική φόρμουλα του τύπου “Chacun pour soi et Dieu pour tous” (Ο καθένας για τον εαυτό του και ο Θεός για όλους). Με μια τέτοια φόρμουλα, κανένα αστικό ίδρυμα δεν θα διαρκέσει πολύ». (Ημερολόγιο ενός συγγραφέα, Φεβρ. 1877). Αντίθετα, η μικρή φόρμουλα του Ντοστογιέφσκι συνθέτει όλη την ουσία της χριστιανικής κοσμοθεωρίας. Το χριστιανικό ιδεώδες της απόλυτης προσωπικής αυτο-τελειότητας οδηγεί στη Βασιλεία του Θεού, στην οποία κάθε μέλος αγαπά τον Θεό περισσότερο από τον εαυτό του και όλους τους ανθρώπους που δημιουργήθηκαν από το Θεό, κατ’ εικόνα Του.

Η συμπεριφορά είναι σωστή μόνο κατά το μέτρο που συνειδητά ή ενστικτωδώς καθοδηγείται από μια τέτοια αγάπη, με την οποία συνδέεται στενά η αγάπη για απρόσωπες απόλυτες αξίες – όπως είναι η αλήθεια, η ομορφιά, κλπ. Δεν είναι μόνο οι προσωπικές ατομικές σχέσεις, αλλά και οι κοινωνικοί δεσμοί, οποιαδήποτε κοινωνική ιεραρχία, και οποιαδήποτε κοινωνική υποταγή και η εντολή που εκτελείται με αγαθή συνείδηση, θα πρέπει να εν τέλει να αναβιβάζεται στο ιδεώδες του απόλυτου καλού κάτω από τον Θεό. Η έννοια αυτή αφελώς, αλλά ορθώς εκφράζεται από τον Ντοστογιέφσκι μέσω του “Captain Lebyadkin”, που απαντά αφού άκουσε τα επιχειρήματα των άθεων: «Αν δεν υπάρχει Θεός, τότε τι είδους καπετάνιος είμαι μετά από αυτό!» (από το βιβλίο του “Demons” «Δαίμονες»). Στη ρωσική φιλοσοφική λογοτεχνία, η σκέψη σχετικά με την θρησκευτική βάση της κοινωνικής ζωής είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη στο «Η Αιτιολόγηση του Καλού» του Vladimir Soloviev και στο βιβλίο του Σ. Φρανκ «Τα Πνευματικά Θεμέλια της Κοινωνίας».

Οι άθεοι σοσιαλιστές, αφού απέρριψαν την ιδέα του ανιδιοτελούς ηθικού καθήκοντος και λογάριασαν την ανάγκη για πλεονέκτημα και αυτοσυντήρηση ως μοναδικό κίνητρο συμπεριφοράς του ανθρώπου, την ίδια στιγμή απαιτούν ο πολίτης της κοινωνίας του μέλλοντος να παραιτηθεί από τα «δικαιώματα της ιδιοκτησίας, της οικογένειας και της ελευθερίας». Ο άνθρωπος μπορεί να σχεδιαστεί έτσι μόνο μέσα από τρομερή βία, και να τοποθετηθεί κάτω από φοβερά συστήματα κατασκοπείας και συνεχούς ελέγχου μιας από μια υπερ-δεσποτική εξουσία». (Ημερολόγιο ενός συγγραφέα, 1877). Σε μια κοινωνία που στερείται πνευματικών ιδανικών, οι άνθρωποι είναι τέτοιοι ώστε, «δώστους ψωμί, και θα γίνουν εχθροί ο ένας με τον άλλο από την πλήξη». (Γράμματα, αριθ. 550) «Ποτέ δεν θα είναι σε θέση να τα κατανείμουν μεταξύ τους», λέει ο Μέγας Ιεροεξεταστής, ακόμη και το ψωμί που αποκτήθηκε από αυτούς θα γίνει πέτρα στα χέρια τους.

Ο Ντοστογιέφσκι συγκρίνει το έργο της οικοδόμησης μιας κοινωνίας χωρίς ηθικό θεμέλιο, μια κοινωνία που βασίζεται μόνο στην επιστήμη και πάνω σε φανταστικά επιστημονικά αξιώματα, όπως ο «αγώνας για την ύπαρξη», με την κατασκευή του Πύργου της Βαβέλ. Στην προσπάθεια να σχεδιάσουν κάτι προς τις γραμμές μιας μυρμηγκοφωλιάς, οι άνθρωποι δεν θα δημιουργήσουν πλούτο, αλλά μάλλον θα φέρουν τέτοια καταστροφή ώστε να καταλήξουν σε κανιβαλισμό. (Νοέμβριος 1877) Στο ‘Demons’ ο Shigalev ανέπτυξε το πρόγραμμα για την μυρμηγκοφωλιά του. «Προχωρώντας από απεριόριστη ελευθερία, καταλήγω», λέει, «σε απεριόριστη δεσποτεία». Ο Pyotr Verkhovensky αναφέρει ότι «έχει κάθε μέλος της [μυστικής] κοινωνίας του, να παρακολουθεί ο ένας τον άλλον και είναι υποχρεωμένοι να ενημερώνουν». «Όλοι είναι σκλάβοι και στην δουλεία είναι ίσοι. Σε ακραίες περιπτώσεις, υπάρχει συκοφαντία και δολοφονία, αλλά κυρίως ισότητα».

Το έργο του Shigalev φαινόταν μια καρικατούρα που δημιουργήθηκε μέσω της αντιπάθειας του Ντοστογιέφσκι προς τον άθεο σοσιαλισμό. Τώρα, όμως, πρέπει να παραδεχτούμε ότι η Επανάσταση των Μπολσεβίκων θέσπισε το σύστημα Shigalev και μάλιστα πολύ πιθανό το ξεπέρασε. Στον μπολσεβίκικο σοσιαλισμό, η κατασκοπεία είχε φτάσει σε τέτοιο σημείο που οι γονείς και τα παιδιά συχνά δεν εμπιστεύονταν ο ένας τον άλλο. Ο μπολσεβίκικος δεσποτισμός είναι πιο πολυδιάστατος και ευτελής από το δεσποτισμό ορισμένων Αφρικανών ηγεμόνων. Οι συκοφαντίες και οι δολοφονίες εφαρμόζονταν σε ευρύτερη κλίμακα. Δεν υπάρχει η παραμικρή ελευθερία της συνείδησης κάτω από τους Μπολσεβίκους (για έναν δάσκαλο δεν υπάρχει ούτε καν η ελευθερία της σιωπής σχετικά με θρησκευτικά ζητήματα), ούτε υπάρχει η ελευθερία της σκέψης, η ελευθερία της εκτύπωσης ή των νομικών εγγυήσεων της υπεράσπισης του ατόμου από αυθαίρετη διοίκηση. Η εκμετάλλευση των εργαζομένων από το κράτος εκτελείται σε βαθμό περισσότερο από ότι θα φαντάζονταν οι καπιταλιστές στα πλαίσια του αστικού καθεστώτος.

Ο Ντοστογιέφσκι επαναλαμβάνει επίμονα ότι ο άθεος επαναστατικός σοσιαλισμός θα οδηγήσει σε τέτοια καταστροφή ώστε θα επιφέρει ανθρωποφαγία. Η προφητεία του υλοποιήθηκε κυριολεκτικά: στην ΕΣΣΔ υπήρχαν τουλάχιστον δύο περίοδοι κανιβαλισμού, το 1920-21 ως αποτέλεσμα της πείνας που προκλήθηκε από τον «πολεμικό κομμουνισμό» και το 1933, ως αποτέλεσμα της πείνας που προκλήθηκε  από την ταχεία μετάβαση από την ατομική γεωργία σε κολεκτιβοποιημένα αγροκτήματα. Συγκλονιστικές περιπτώσεις κανιβαλισμού μπορούν να βρεθούν στη σοβιετική λογοτεχνία, όπως στο μικρό διήγημα του Vyacheslav Ivanov "Empty Arapia", για παράδειγμα.

Αντιλαμβανόμενος σαφώς από ποιες διαδρομές είναι μάλλον απίθανο να φθάσει στο κέντρο της κοινωνικής δικαιοσύνης, ο Ντοστογιέφσκι ούτε ανέπτυξε ένα ειδικό θετικό ιδεώδες κοινωνικής τάξης, ούτε υιοθέτησε έναν από τους άλλους στοχαστές. Το 1849 κατά τη διάρκεια της ανάκρισης του, ο Ντοστογιέφσκι ομολόγησε ότι τα σοσιαλιστικά  «συστήματα», όπως ακριβώς το σύστημα του Φουριέ, δεν τον ικανοποιούσε, αλλά παράλληλα ανακοίνωσε ότι εξέταζε τις ιδέες του σοσιαλισμού, υπό την προϋπόθεση των ειρηνικών επιτευγμάτων τους, «ιερή και ηθική και το σημαντικότερο σε παγκόσμιο επίπεδο, η μελλοντική νομοθεσία της ανθρωπότητας, χωρίς εξαίρεση». Μια τέτοια πεποίθηση ο Ντοστογιέφσκι διατήρησε μέχρι το τέλος της ζωής του. Αυτό είναι ευδιάκριτο από το άρθρο του με αφορμή το θάνατο της George Sand (Γεωργία Σάνδη ψευδώνυμο της Amandine-Aurore-Lucile Dupin, Γαλλίδας μυθιστοριογράφου και πρώιμης φεμινίστριας),το 1876. Με βαθιά συγκίνηση, ο Ντοστογιέφσκι μιλάει συγκινητικά για το σοσιαλισμό της George Sand, ο οποίος επεδίωκε να εξασφαλίσει την πνευματική ελευθερία του ατόμου και βασιζόταν στις ηθικές αρχές, «όχι στην αναγκαιότητα της μυρμηγκοφωλιάς» (1876). Όμως αυτή τη στιγμή της ζωής του, ο Ντοστογιέφσκι απαιτείται η κοινωνική τάξη οριστικά να έχει βάση τη διαθήκη του Χριστού. Έγραψε στον V.A. Alekseev, τον Ιούνιο του 1876:

Ο Χριστός ήξερε ότι μόνο με ψωμί, δεν μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος. Αν δε υπάρξει πνευματική ζωή, το ιδανικό της ομορφιάς, τότε ο άνθρωπος θα μαραζώνει και θα πεθαίνει, θα τρελαθεί και θα αυτοκτονεί ή θα καταλήξει σε παγανιστικές φαντασιώσεις. Και όπως ο ίδιος ο Χριστός και ο Χριστός στον Λόγο Του έφεραν το ιδανικό της Ομορφιάς, Εκείνος στη συνέχεια αποφάσισε ότι είναι καλύτερα να εμπνεύσει στις ψυχές το ιδανικό της Ομορφιάς. Έχοντας αυτό στην καρδιά, όλοι οι άνθρωποι θα γίνουν αδέρφια μεταξύ τους και στη συνέχεια, φυσικά, εργαζόμενοι ο ένας για τον άλλο, θα είναι πλούσιοι». (Αρ. 550)

* Ο Ρώσος συγγραφέας Fyodor Mikhailovich Dostoyevsky (11 Νοεμβρίου 1821 - 9 Φεβρουαρίου 1881) αποτελεί κορυφαία μορφή της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο ιδιοφυής Ντοστογιέφσκι χαρακτηρίζεται από τους κριτικούς ως ένας από τους σπουδαιότερους ψυχογράφους, ενώ είναι αξιοθαύμαστη η ποιότητα του συνόλου των έργων του, η πλειοψηφία των οποίων χαρακτηρίζεται αριστουργηματική. Ο πατέρας του Mikhail Andreevich, γιος κληρικού, συνταξιούχος στρατιωτικός χειρούργος, ήταν αλκοολικός με βίαια ξεσπάσματα ενώ η μητέρα του Maria το άκρως αντίθετο, μια τρυφερή μορφή με την οποία ο νεαρός Fyodor είχε μια βαθιά σχέση αγάπης. Η μητέρα του, η οποία πέθανε από φυματίωση την ίδια μέρα με τον εθνικό ποιητή της Ρωσίας Aleksandr Pushkin το 1837, αποτέλεσε το πρότυπο της γυναικείας καρτερικότητας και καλοσύνης για πολλές ηρωίδες στο έργο του ενώ εμφύσησε στον γιο της τη βαθιά χριστιανική της πίστη. Από τα έργα του ξεχωρίζουν: Ο παίκτης (1866), Έγκλημα και τιμωρία (1866), Ο ηλίθιος (1868), Οι δαιμονισμένοι (1871-1872) και Αδελφοί Καραμαζώφ (1879-1880). Στον Ντοστογιέφσκι ανήκει η φράση: «Χωρίς Θεό, όλα επιτρέπονται».

 

ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΟΥΡΑΝΟΣ / Πηγή